MUSADDIK VE İRAN DARBESİ

BAŞLARKEN

   “Soğuk savaş döneminde ABD, demokratik yolla iktidara gelmiş bir İran hükümetinin devrilmesinde rol oynamıştı.”(1)

   Barack Obama, ABD Başkanlık seçimlerini kazanmasının ardından “tarihi bir itiraf”ta bulunuyordu. Bu itirafın anlamı şuydu: “ABD, 1953 yılında Muhammed Musaddık'ın devrilmesinde rol oynadı.” Yıllardır süregelen bir iddiaydı. ABD Başkanı tarafından iddianın doğrulanması bu iddiayı yıllar önce dile getirenleri haklı çıkartıyordu. Aslında Obama'dan önce 2000 yılında dönemin ABD Dışişleri Bakanı Madeleine Albright da bunu açıklamış ve İran halkından özür dilemişti.

   Musaddık kimdi ve devrilmesine giden süreçte neler yaşanmıştı? Ortadoğu'nun “makus tarihini” anlamak için bu soruların cevapları çok önemli…

İNGİLTERE VE İRAN PETROLÜ

   İran, 20. yüzyılın başlarında İngiltere'ye yakınlaşan bir politika güttü. Bu yakınlaşma sonucunda 1901 yılında İran petrolleri üzerinde İngiliz egemenliği etkisini göstermeye başladı. İngilizlerin İran petrolü üzerindeki egemenliği, Rıza Han döneminde -1933'te- kısıtlanarak da olsa sürdü.

İNGİLİZ-İRAN PETROL ŞİRKETİ

   İran petrolünü işletme imtiyazı, İngiltere ile İran arasında ortaklaşa kurulan İngiliz-İran Petrol Şirketi'nin elindeydi. Bu şirketin sahibi olduğu Abadan rafinerisi dünyanın en büyük rafinerisiydi. İngilizlerin bu ticari ilişkiden kazancı oldukça fazlaydı. Çıkartılan petrol gelirlerinin yalnızca yüzde 16'sını İran'a veriyordu.

PETROLÜ MİLLİLEŞTİRME FİKRİ

   Zaman içerisinde, İran petrolleri üzerindeki İngiliz hegemonyası ülkede ve parlamentoda tepkilere yol açtı. Ülke genelinde “petrolü millileştirme” fikri geniş kitleler tarafından dillendiriliyordu. Parlamentoda, Musaddık'ın liderliğindeki Milli Cephe Partisi petrolün millileştirilmesinin ateşli savunucusuydu. Musaddık, yapılan anlaşmalarda İran'ın ekonomik çıkarlarının zedelendiğini düşünüyordu. Ona göre bunu düzeltmek için petrol millileştirilmeliydi. Bu politikasıyla, İran siyasetinin gözde isimlerden biri olmayı başarmıştı.

MUSADDIK İSMİ ÖNE ÇIKIYOR

   Musaddık, yaşı ilerlemiş ve birtakım rahatsızlıkları olan bir politikacıydı. Ancak, buna rağmen politikada oldukça aktifti. Propagandalarına, yaşına ve hastalıklarına rağmen devam ediyordu.

   Musaddık, hukuk eğitimi almış; Belçika ve İsviçre'de öğrenim görmüştü. Yaklaşık olarak 30 yıldır siyasetin içindeydi. Siyasette birçok görevde bulundu. Bir dönem Maliye, Adalet ve Dışişleri Bakanı olarak görev yaptı. 1925'de şahlığını ilan eden Rıza Şah Pehlevi'ye tepki gösterdi ve görevinden alındı. 1949'da ise Milli Cephe Partisi'ni kurdu.

   Musaddık'ın Milli Cephe Partisi'ni toplumun farklı kesimlerinden kişiler destekliyordu. Halk, ona büyük umutlar bağlamıştı. Musaddık'ın siyasi kariyerinde önünü açan gelişme ise Başbakan Ali Razmara'nın suikaste kurban gitmesiyle gerçekleşti. 12 Mart 1951'de Ali Razmara'nın suikaste uğraması sonucu başbakanlık koltuğu boşaldı. Başbakanlık koltuğunun en önde adayı ise oluşturduğu politiklarla halk arasında büyük sevgi kazanan Musaddık idi. Nitekim 27 Nisan 1951 günü parlamentoda yapılan oylamada Musaddık seçildi.

PETROLÜ MİLLİLEŞTİRME KANUNU

   Başbakanlık koltuğuna oturur oturmaz hemen bir kanun teklifi üzerinde çalıştı. Bu kanun teklifi, siyasi hayatı boyunca dile getirdiği petrolü millileştirme kanunuydu. İngiliz-İran Petrol Şirketi millileştirilecekti. Tasarıda şirketin sahiplerine tazminat ödenmesi de kararlaştırıldı. Bu kanun tasarısı mecliste hemen kabul edildi. Ardından da senato ve Şah tarafından onaylandı.(3 Mayıs 1951)

   Musaddık'ın hamlesi İngiltere'yi çok kızdırmıştı. İngiltere, konuyu Lahey Adalet Divanı'na getirdi. Buradan tedbir kararı çıktı. Asıl karar verilinceye kadar da ortak bir yönetimle şirketin üretime devam etmesi gerektiği belirtildi. Musaddık, Lahey'in bu kararını uygulamadı.

   Ancak, (İngiliz hükümetinin emri üzerine) İngiliz teknik elemanların iş bırakmasından dolayı petrol üretiminde sorunlar yaşanmaya başladı. İran bunun üzerine verdiği kararları uygulamayan şirketlere ceza veren bir yasa çıkarttı: Sabotajlarla Mücadele Yasası. 

   İki ülke arasındaki gerginlik bir süre sürdü. Bir ara İngiliz birlikleri petrol rafinerlerinin yakınlarına kadar savaş gemilerini gönderdi, ancak çatışma yaşanmadı.

   1952'de Musaddık Şah'tan yetkilerinin genişletilmesini istedi. Şah, Musaddık'ın bu isteğini kabul etmedi. Musaddık'ı görevden almak istedi. Ancak halkın baskısı üzerine bunu yapamadı. 1953 yılında ise bu sefer Musaddık'ı görevinden aldı. Yerine de ordu komutanı Muhammed Fazlullah Zahidi'yi getirdi. Musaddık yanlılarının da harekete geçmesi üzerine ülke karıştı. Şah, Musaddık'ın güçlenmesi üzerine ülkeyi terk ederek Roma'ya kaçtı. Ancak, ilerleyen günlerde ibre tekrardan Zahidi'ye döndü ve Musaddık teslim olmak zorunda kaldı. Zahidi, Roma'da bulunan Şahı da çağırdı.

   Musaddık, 73 yaşında “vatana ihanet” suçlamasıyla 3 yıl hapis cezası aldı. 1967 yılında da yaşamını kaybetti. Şah ise Musaddık'ın ardından petrolde ödünler vermeye başladı.