Sosyal algı sürecinde ilk ve temel adım insanların içsel ya da dışsal yükleme yapma arasındaki verdikleri kararı nelerin etkilediğidir. Harold Kelley’in yükleme kuramına yapmış olduğu en büyük katkı, bir başka kişi hakkında fikir sahibi olurken birden fazla bilgiyi fark edip bu bilgilerle düşünmüş olduğumuzu ortaya çıkarması olmuştur.
Örneğin bir arkadaşınızdan borç para istediniz ancak arkadaşınız size borç vermedi. Sizde bu durumun sebebini doğal olarak merak ediyorsunuz. Peki arkadaşınızın bu hareketini nasıl açıklarsınız?
Kelley’in kovaryasyon modeli bilinen kurama göre bu sorunun cevabını bulmak için, farklı zamanlarda, farklı durumlarda meydana gelmiş bir çok davranışı incelememiz gerekir. Kovaryasyon modelini açıklamak gerekirse, bu kurama göre bir kişinin davranış nedenleri ile ilgili bir yükleme oluştururken sistematik olarak, olası nedensel etmenlerin söz konusu olduğu ya da olmadığı koşulların akabinde ve davranışın sergilenip sergilenmediğine dikkat etmemizdir.
Bu durumu anlamak için bir takım soruları sorabiliriz. Örneğin, bu arkadaşınız size daha önce borç para verdi mi? Başka kişilere borç veriyor mu?
Bir yükleme oluştururken kovaryasyon için belirli bilgi türleri üzerinde dururuz. Kelley bu konuyla ilgili üç temel bilgi türü belirlemişti. Bunlar konsensüs, ayırt edicilik ve tutarlılıktır. Konsensüs bilgi, belirli bir aktör ile başkalarının aynı uyarıcıya karşı ne derece aynı şekilde davrandıkları ile ilgi bilgilerdir. Ayırt edicilik bilgisi ise, belirli bir aktörün farklı uyarıcılara karşı ne derece aynı şekilde davrandığı ile ilgili bir bilgidir. Tutarlılık bilgisini açıklayacak olursak, belirli bir aktör ile uyarıcı arasındaki davranışın farklı zaman ve koşullarda ne derece aynı kaldığı ile ilgili bilgidir.
Şimdi bu durumlara birer örnek verelim. Bir giyim mağazasında yarı zamanlı bir işiniz olduğunu düşünün. Patronunuzun Ahmet isimli bir mağaza çalışanına bağırdığına şahit oluyorsunuz. Otomatik olarak hemen kendinize şu yüklemsel soruları sorarsınız. Patron, neden Ahmet’e bağırdı ve onu neden bu kadar sert eleştirdi?
Kelley’in kovaryasyon modeli bu soruları farklı biçimlerde cevaplar. Konsensüs bilgisine göre, yukarıda da belirttiğimiz gibi başkalarını aynı uyarana karşı nasıl davrandığı ile ilgilidir. Bu durumda uyaran Ahmet oluyor. İş yerindeki diğer insanlarda Ahmet’e kızıp onu azarlıyorlar mı?
Ayırt edicilik bilgisi aktörün başka uyaranlara karşı nasıl tepki verdiğiyle ilgilidir. Bu durumda da patronun mağazadaki diğer çalışanlara da bağırıp bağırmadığı sorusu aklımıza gelir.
Tutarlılık bilgisi ise, gözlemlenen davranışı aynı aktörün aynı uyarana karşı zaman ve koşullar içinde ne sıklıkta sergilendiği ile ilgilidir. Patron Ahmet’e mağazada müşteriler varken de bağırıp çağırıyor mu, yoksa bunu yalnızca mağaza boşken mi yapıyor?
Kelley’nin kuramına göre bu üç bilgi kaynağı bir araya gelip iki belirgin örüntüden birini oluşturduğunda net bir çıkarımda bulunulabilir. Eylemdeki konsensüs ve ayırt edicilik düzeyi düşük, tutarlılık düzeyi yüksek olduğunda insanlar içsel yükleme yaparlar. Buna karşın konsensüs, ayırt edicilik ve tutarlılık düzeylerinin hepsi yüksek olduğu zaman dışsal yükleme eğilimi ortaya çıkar.
